ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਵਾਲਾ ਨਿਬੰਧ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪੱਖ ਛੋਂਹਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਅਖਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ, ਅਗਵਾਈ ਤੇ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨਿਬੰਧ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਣਜ ਕਰਨ ਆਏ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਧ ਪੂਰਬ ਤੇ ਦੂਰ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਜਾਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਖੰਡ ਮਿਸ਼ਰੀ ਵਾਂਗ ਘੁਲੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਦੋਹਿਆਂ ਵਿਚਲੀ ਸਿਆਣਪ ਸਹਿਜ ਤੇ ਸੁਆਦ ਦੇ ਜਿਸ ਸਮੇਲ ਵਲ ਮਾਦਪੁਰੀ ਨੇ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦੋਹੇ ਅਜ ਵੀ ਹਰ ਮਹਿਫਿਲ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣਨ ਦੇ ਸਮਰਥ ਹਨ। ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਾਲਾ ਨਿਬੰਧ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੌਤ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਹੜਿਆ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮਾਦਪੁਰੀ ਦੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬਣ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਸੂਖਮਤਾ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਗਭਰੂਆਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ।
ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਦੇ ਨਿਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਗਿੱਧੇ, ਭੰਗੜੇ, ਲੁਡੀ, ਕਿਕਲੀ, ਲੋਕ-ਖੇਡਾਂ, ਸਵਾਂਗ, ਰਾਮ ਲੀਲਾ, ਰਾਸ-ਲੀਲਾ, ਮਾਹੀਆ ਤੇ ਸਿੱਠਣੀਆਂ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੌਲਿਕ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਇਕ ਦਾ ਉਲੇਖ ਇੱਥੇ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਮਾਦਪੁਰੀ ਗਿੱਧੇ, ਭੰਗੜੇ, ਲੁੱਡੀ ਤੇ ਝੁੰਮਰ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਪ੍ਰਗਟਾ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੁਆਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਕੂਲਾਂ ਕਾਲਜਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਰੂਪ, ਮੁਦਰਾਵਾਂ, ਵੇਸ਼ ਭੂਸ਼ਾ, ਸਭ ਕੁਝ ਬਣਾਵਟੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ਮਰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਗਿੱਧੇ ਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਸੰਗਤਾ ਸੀ। ਲੁੱਡੀ, ਝੁੰਮਰ ਤੇ ਭੰਗੜੇ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਇਹ ਇਧਰਲੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹਨ। ਕਿੱਕਲੀ ਨਾਚ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਦਪੁਰੀ ਨੇ ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।ਲੋਕ-ਖੇਡਾਂ ਵਾਲੇ ਨਿਬੰਧ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰੜੇ ਨੇਮ-ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ, ਸਮੇਂ-ਸਥਾਨ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ, ਸਹਿਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਖੇਡ-ਸਾਮੱਗਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਪ੍ਰਗੀਤਕ-ਛੱਟਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਸਰਤ ਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਜਿਹੇ ਕਈ ਨੁਕਤੇ ਉਭਾਰੇ ਹਨ।
ਇਸੇ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਰਾਮ-ਲੀਲ੍ਹਾ, ਰਾਸ-ਲੀਲ੍ਹਾ ਤੇ ਸਵਾਂਗ ਵਾਲੇ ਨਿਬੰਧ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਟਕ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਜਿਥੇ ਰਾਮ-ਲੀਲ੍ਹਾ ਤੇ ਰਾਸ-ਲੀਲ੍ਹਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹਨ, ਸਵਾਂਗ ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਹਾਂ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦਮਿਤ ਔਰਤ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਗੁਭ-ਗੁਭਾਟ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੇਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਮਾਹੀਆ ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ, ਸ਼ਿਕਵਿਆਂ, ਨਿਹੋਰਿਆਂ ਤੇ ਵਿਛੋੜੇ ਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਲੋਕ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਸਿੱਠਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦਮਿਤ ਔਰਤ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਉਹ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ਕਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਹਾਸਲ ਸੀ।
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਮੇਲਿਆਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨਾਂ ਤੇ ਰੀਤੀ
184/ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਆਰਸੀ
