________________
ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਪਾਥਕ, ਸ੍ਰੀ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਦਿਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਰਮਾ ਸਿਆਮ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿਚ ਉਘਾ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗਾਂਧਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚਲੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ । | ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਰ ਕਈ ਟਾਪੂਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਂ ਸਨ, ਪਰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅਮਰੀਕਨ ਦੀਪ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਡੇ ਦੋ ਅੱਡੇ ਸ਼ੰਘਾਈ (ਚੀਨ) ਅਤੇ ਮਨੀਸ਼ (ਵਿਲੇਪਾਈਨ) ਸਨ । ਪਿਛੋਂ ਆਕੇ ਸਿਆਮ (ਬਾਈਲੈਂਡ) ਵੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਖਾਸਾ ਵਡਾ ਸੈਂਟਰ ਬਣ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੁਕਾਮੀਂ ਲੀਡਰ ਸ੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ‘ਐਨਜੀਨੀਅਰ' ਅਤੇ ਸ਼ੀ ਬੁਢਾ ਸਿੰਘ ਬੰਗਕੋਕ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪਹਿਲ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਬਹੁਤੀ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਆਏ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ । ਸ਼ੰਘਾਈ ਅਤੇ ਮਨੀਲਾ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵਖਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਜਾਂ ਇਥੇ ਦੀਆਂ ਦੀ ਘਟ ਗਿਣਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇਥੋਂ ਦੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਿੰਦੀਆਂ ਦੇ ਆਮ ਜਨਤਕ ਉਭਾਰ ਦੀ ਘਟ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਈ ਇਕ ਵਿਯੁੱਕਤੀਆਂ ਦਾ ਪਾਇਆ ਹਿੱਸਾ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਵਧੇਰੇ ਉਘਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸ੍ਰੀ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਚ ਘਾ’ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਲਿਖਿਆ
- ਕਿ, “ਹੁਣ ਵਾਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਰਧ ਮਸਾਲਾ ਕੇਵਲ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲੋਂ ਦੁਸਰੇ ਦਰਜੇ ਉਤੇ ਹੈ I..........ਸਾਡੀ ਰਾਏ ਵਿਚ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਬਤ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੁਲਜ਼ਮ ਨਿਹਾਇਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਤਰਨਾਕ ਅਪਰਾਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ” । ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਡਾਕਟਰ ਮਥਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੇ ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ’ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੰਘਾਈ ਸਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਧੇਰੇ ਉੱਘਾ ਹਿੱਸਾ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਲਿਆ।
ਮਨੀਲਾ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਬੀਜ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਦੱਤ ਕੁਮਾਰ (ਜੋ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਬਾਬੂ ਤਾਰਕਾ ਨਾਥ ਦਾਸ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ‘ਕਾਹਰੀ ਸਾਰੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਇਕ ਅਖਬਾਰ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਜੋ ਸਿਹਤ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੀਲਾ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਨੇ ਸੰਨ ੧੯੧੪ ਵਿਚ ਬੀਜ ਬੀਜੇ । ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਦੱਤ ਕੁਮਾਰ ਸਿਹਤ ਦੀ ਖਰਾਬੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੀਲਾ ਤੋਂ ਵੀ ਜਲਦੀ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਮਨੀਲਾ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸ੍ਰੀ ਹਾਫਿਜ਼ ਅਬਦੁਲਾ* ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਉਹਦੇਦਾਰ ਸਨ । ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਹਿੰਦ ਵਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਿਆਂ ਜਥਿਆਂ ਵਿਚ ਮਨੀਲਾ ਦੇ ਕਾਫੀ ਹਿੰਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸ੍ਰੀ ਰਹਿਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਮਨੀਲਾ ਦੇ ਕਈ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਉਤੇ ਲਟਕ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀ
- First Case, Individual Case of Nidhan Singh, pp. 1 and 8.
ਪਾਉਣੀ, ਪਈ* । ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਖਾਤਰ ਹੀ ਸ਼੍ਰੀ ਹਾਫਿਜ਼ ਅਬਦੁਲਾ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਂਸੀ ਦਿਤੀ ਗਈ । | ਜਰਮਨੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਤਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਪਲੈਨ ਦਾ ਇਕ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਸੀ । ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਜਰਮਨੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਜਰਮਨੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵੱਲ ਝੁਕਾ ਹੋਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ । ਪਰ ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਛਿੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਕੇਵਲ ਇਤਨਾ ਹੀ ਲਿਖਤੀ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਸੋਨਵਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਜਰਮਨ ਕੌਂਸਲਖਾਨੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਜੋੜ ਲਏ ਸਨ। ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦੇ ਪਿਛੋਂ ਉਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਬਣੇ ਜਨਰਲ ਸੱਕਤੁ, “ਭਾਈਂ ਸੰਤੌਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੈਨਵਾਂਸਿਸਕੋ ਜਰਮਨ ਕੌਂਸਲਖਾਨੇ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਜਾਰੀ ਰੱਖੋ । | ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਾਰ ਯੁਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਸਾਰ ਇਟਲੀ ਕਿ ਇਕ ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ “ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜ ਲਖ ਰੀਵਾਲਵਰ, ਇਕ ਲਖ ਬੰਦੂਕਾਂ, ਦੋ ਲਖ ਦਾਰੂ ਸਿਕੇ ਦੇ ਬਕਸ, ਚਾਰ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਵਾਇਰਲੈਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਮਾਨ ਸਮੇਤ, ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬੰਬ, ਚੌਦਾਂ ਤੋਪਾਂ, ਸੈਂਕੜੇ ਦਨ ਸੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਦੋ ਮੁਕੰਮਲ ਵਾਇਰਲੈਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਨ । ਜ਼ਰੂਰੀ ਫੌਜੀ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਵੀ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਲੁਕਾਏ ਹੋਏ ਲੱਭੇ*** | ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ (ਜੋ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਵਾਕਿਆਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਤਫਤੀਸ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਲਗੇ ਰਹੇ ਸਨ) ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ “ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਸਾਮਾਨ ਵਿਚ ਰੀਵਾਲਵਰਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਇਹ ਹਥਿਆਰ ਕਿਸੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿਮ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਿਸੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਨੱਧਬੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸਨ। ਸਤਵੇਂ ਕਾਂਡ (ਪੰਨਾਂ ੨੦੭) ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੇ ਬਿਆਨ ਮੁਤਾਬਕ 'ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੈਨਵਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਜਰਮਨ ਕੌਂਸਲ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਇਹ ਪਲੈਨ ਬਣਾਈ ਕਿ ਲੜਾਈ ਲਗਣ ਉਤੇ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤੁਰਕੀ ਫੌਜਾਂ ਨਹਿਰ ਸਵੇਜ਼ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਜਹਾਜ਼ ਡੋਬਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਟਲੀ ਵਿਚ ਰੋਕੇ ਗਏ ਜਰਮਨ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਜੋ ਸੀਮੈਂਟਸੀ, ਉਹ ਇਸੇ ਮਤਲਬ ਲਈ ਸੀ; ਅਰਥਾਤ ਜਹਾਜ਼ ਡੋਬਥੇ ਸਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸਨੱਧ ਬੱਧ ਕਰਨ ਲਈ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਕਿਆਸ ਠੀਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ *Third Case, Judgement, p. 28. 1 The Pioneer (Lucknow), May 13, 1918, *Isemonger and slattery, p. 78. +Ibid, p. 79
- Isemonger and Slattery, p. 45.
Digitized by Panjab Digital Library www.paradigilib.org
