________________
ਤਲਣਾ ਦਿਤੀ ਹੈ*, ਪਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਰਅਸਲ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਾਸ ਹੋ ਕੇ ਦੀ ਇਨਹਾ ਦਰਜੇ ਦੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਮਾਪ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਹਿਤ ਅਲਜੀਰੀਆ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਤਾਂ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਿ ਲਾ: (ਅਫਰੀਕਾ) ਚਲੇ ਗਏ । ਅਲਜੀਰੀਆ ਦਾ ਮਹੌਲ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹਰਦਿਆਲ ਵਿਚ ਕੌਮੀਅਤ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਟੁੱਭਣ ਵਾਸਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਆਉਣ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਪੈਰਸ ਆ ਗਏ, ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਜਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਕਤ ਲਗਾ । ਖਾਤਰ ਹੀ ਓਥੋਂ ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਦੇ ਮਾਰਟਨੀਕ ਨਾਮੀਂ ਟਾਪੂ ਚਲੇ ਭਾ: ਪਰਮਾਨੰਦ ਮੁਤਾਬਕ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਗਏ । ਭਾ: ਪਰਮਾਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਰਨ ਉਤੇ ਮਾਰਟਨੀਕ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਰਾਜਸੀ ਮਕਸਦ ਹਾਸਲ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਹਾਰਵਰਡ (ਅਮਰੀਕਾ) ਚਲੇ ਗਏ । ਹਾਰਵਰਡ ਦਾ ਪਉਣ ਪਾਣੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਉਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਸੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮੁਆਫਕ ਨਾ ਆਉਣ ਕਰਕੇ ਹਾਰਵਰਡ ਤੋਂ ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆ ਕਰਨ ਲਈ ਹਾਲਾਤ ਨਾ-ਮੁਆਫਕ ਸਨ, ਇਹ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਗਏ । ਪਰ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿਛੋਂ ਹੀ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿਚ : ਅਜੀਤ ਵੀਚਾਰਾਂ ਦਾ ਫਿਰ ਜ਼ੋਰ ਪੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਨੋਲਲ ਚਲੇ ਗਏ । ਸਿੰਘ ਫਰਾਂਸ ਵਿਚ ਅਜਾਈਂ ਵਕਤ ਗਵਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੋਨੋਲ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਸੈਨਸਿਸਕੋ (ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆ) ਆਏ, ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦਿੰਦੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੀਚਾਰਾਂ ਨੇ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ, “ਇਸ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੱਸਣ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਉਤੇ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਲੇ ਬੋਲੇ ਬਦਲ ਜਿਨਾਂ ਤੋਂ ਵਰਜਣ ਲਈ ਭਾ: ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਫਿਰ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ। ਦਿਸਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਸਦਾ ਵਾਸਤੇ ਲੁਕ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂ ਫਿਲਸਫੇ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਮੈਂ ਉਹ ਆਸ਼ਾ ਦੀ ਝਲਕ ਵੇਖੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲੈਕਚਰ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਪਰਬੰਧ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ। ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਪਿਛੋਂ ਬਰਕਲੇ (ਸੈਨਵਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਜ਼ਦੀਕ) ਆਚਰਨ, ਦਿਤਾ, ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਸਖਤ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਵੇਖੀ ਹੈ । ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇਸੇ ਇਥੇ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਨਾ-ਮੁਆਫਕ ਹਾਲਾਤ ਮਜ਼ਮੂਨ ਉਤੇ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਦੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਵਿਚ ਵੀ ਉਚੇ ਤੋਂ ਉਚੇ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਗਰ ਲੈਕਚਰ ਕਰਵਾਏ, ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਬਰਕਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦਾ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਵਿਖਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਥੇ ਗਾਲੜੀ ਪੁਣਾ ਘੱਟ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਇਤਨਾ ਮੋਹਤ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਭਵਿਖਤ ਬਾਰੇ ਕਿਆਸ-ਆਰਾਈ ਸਵਾਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨੀ (ਜੋ ਸੈਨਸਿਸਕੋ ਤੋਂ ੫੦ ਮੀਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਦੂਰ ਹੈ) ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਵਧੇਰੇ..) *। ਅਮਰੀਕਾ ਗਏ ਹਿੰਦੀ ਅਨਸਰ ਬਾਰੇ ਲਾ: ਫਿਲਾਸਫੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਲਵਾ ਦਿਤਾ। ਪਰ ਹਰਦਿਆਲ ਦੀ ਇਹ ਰਾਏ ਸੰਨ ੧੯੧੧ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਵਿਚ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਦੇ ਵੀਚਾਰਾਂ ਨੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸੰਨ ੧੯੧੨ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਜਾਂ ਸੰਨ ੧੯੧੩ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਪਲਟਾ ਖਾਧਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੁਖ ਸੌਸ਼ਲਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੱਕ ਉਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਨਸਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਰਾਜਸੀ ਮਕਸਦ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਕਮੀਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕੀਤਾ ? ਐਨਾਰਕਿਜ਼ਮ* ਵਲ । ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਵਿਚ ਤੇ ਬਾਹਰ ਲਾ: ਪੰਜਾਬ ਪੁਲੀਸ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਗਦਰ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਸੰਬੰਧੀ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਸ਼ਾਦੀ, ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਲਿਖਤ ਮੁਤਾਬਕ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਜਨਵਰੀ ੧੯੧੧ ਬਰਖਿਲਾਫ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਤਕ ਮਾਕਨੀਕ ਨਾਮੀ ਟਾਪੂ (ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼) ਵਿਚ ਰਹੇ । ਲਈ ਇਹ ਗਵਾਰਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਓਥੇ ਫਰਵਰੀ ੧੯੧੨ ਵਿਚ ਸਟੈਂਨਫੋਰਡ (ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆ) ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫੀ ਸੀ । ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਲਾ: ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡਣੀ ਨੀਯਤ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਪਰ ਇਸੇ ਸਾਲ ਸਤੰਬਰ ਵਿਚ ਇਸ ਪਦਵੀ ਪਈ ਅਤੇ ਉਹ ਸੈਨਵਾਂਸਿਸਕੋ ਆ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿਦਿਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਕੇ ਬਰਕਲੇ ਆ ਗਏ । “ਇਥੇ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਮ-ਖਿਆਲ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸਿਖ ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਕਲੱਬ ਕਾਇਮ ਕਰਨ, ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਨਾਰਕੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਲੈਕਚਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੀਆਂ, | ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੋਲੀਸ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਲਿਖੇ ਸਮਾਚਾਰ (ਜਿਸ ਖਾਸ ਕਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਦਾ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ, ਨੂੰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਗੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ) ਅਤੇ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਦੀ ਵਿਗਾੜਨ ਵਿਚ ਰੁਝ ਗਏ । ਸੰਨ ੧੯੧੩ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਉੱਪਰ ਦੱਸੀ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚ ਤਫਸੀਲ ਬਾਰੇ ਕਈ ਫਰਕੇ ਹਨ, ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਹਿੰਦਸਤਾਨੀ ਕਾਮਿਆਂ ਵੱਲ ਪਰ ਮੁਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਬਿਆਨ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰੀ ਛੱਡਣ (ਅਰਥਾਤ ਸਤੰਬਰ ੧੯੧੨) ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵਿਰੁਧ ਭੜਕਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਪਿਛੋਂ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਲਿਖਦੇ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਅਗੇ ਵੀ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਮਖਿਆਲ ਬਨਾਉਣ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆ ਚੁਕਾ ਹੈ) ਕਿ ਪੈਰਸ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜਸੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਉਨਾਂ ਇੰਝ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕੀਤਾ, ਇਸ 'First Case, The beginning of the cons ਬਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਥਵਾ ਨੀਮ ਸਰਕਾਰੀ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ piracy and war, p. 1. ਲਗਦਾ।ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਦੀ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ Bh. Parmanand, p. 46. ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਦੇ ਨਿਕਟ ਵਰਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ Mandlay Case, Evidence, p. 42. ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਾਤੀ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਅਤੇ ਚਿੱਠੀ ਚੁਪੱਠੀ ਤੋਂ ਇਹ *Modern Review, July, 1911, pp. 1-11. tIsemonger and Slattary, p. 2. ਜਿਹੜੀ ਵੀਚਾਰ ਧਾਰਾ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ੪੪ ਵਿਰੁਧ ਹੈ । +Bh. Parmanand, pp. 46-61. Digitised by Panjab Digital Library www panjabdigilib.org
