________________
ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਖਿਆਲੀ ਵਾਲੇ ਮਹੌਲ ਦਾ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਜਮਾਂਦਰੂ ਹਿੰਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਅੰਨੇ ਨੂੰ ਇਕ ਦਮ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਹੇਠ ਹਿੰਦ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਵਿਚ ਫਰਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਦੇ ਫਰਕ ਵਾਂਗੂੰ ਹਾਲਾਤ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹਾਲਾਤ (ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਓਹ ਕਈ ਕਮੀਆਂ ਹੋਣ ਦੇ) ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਮੀਨ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਬਤੌਰ ਹਿੰਦੀ ਕੌਮ ਵਡੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਉਨਾਂ ਫਰਕ ਸੀ । ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸਿਰਟ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪੈਦਾ ਹੋ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਗਿਆ । ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਹਿੰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਜੋ ਇਸਤਰਾਂ ਆਪਣੇ ਇਕ ਲੇਖ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕੌਮੀ ਜਾਗਰਤੀ, ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸਪਿੱਟ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਕੋਈ ਵੀ ਖਿਆਲ ਅਤੇ ਕੰਮ ਦੇ ਉੱਚੇ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ (ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪਿਛੋਂ ਪੁੱਟ ਉਡਿਆਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਹੋਈ), ਉਸ ਦੀ ਨਿਗਰਤਾ ਦਾ ਹਿੰਦ ਵਿਚਲੀ ਕਿਸੇ ਰਾਜਸੀ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦਾ ਵੱਡਾ ਝੰਡਾ ਬੁਜ਼ਦਿਲੀ, ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਇਕ ਬੰਨੇ ਰਿਹਾ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਅਧੀਨਤਾ, ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਨੂੰ ਇਸਤਰਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਸ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਆਉਣਾ ਵੀ ਸਾੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅੱਗ ਮਿਲਾਵਟ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਪਿਛੇ ਸਾਫ ਕੱਠਣ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਰਗੇ ਆਜ਼ਾਦ ਸੋਨਾ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦੀ ਹੈ*। ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾ ਮੁਲਕ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦਾ ਜ਼ਾਤੀ ਤਜੱਰਬਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ । ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਬੰਨੇ ਬਹੁਤ ਉੱਲਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਤਹਾਸ ਇਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਉਪਰਲੀ ਲਿਖਤ ਸਰੀਹ ਤੋਲਵੀਂ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਅਗੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਗਵਾਹੀਆਂ ਹਨ। ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਿਖਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਮਰੀਕਾ | ਜਰਨੈਲ ਸਵੇਮ, ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਸਨ ਅਤੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦੀ ਜਾਂਚ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚਲੇ ਹਿੰਦੀਆਂ ਬਾਰੇ ਇਤਨਾ ਨਹੀਂ, ਜਿਤਨਾ ਇਹ ਵੇਖਣ ਨਾਲ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਥੇ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਵੀਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਭੇਜੇ ਗਏ ਸਨ। ਗਏ ਹਿੰਦੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੋਇਆ । ਭਾਈ ਵੈਨਕੋਵਰ (ਕੈਨੇਡਾ) ਦੇ ਅਖਬਾਰ ‘ਦੀ ਵਰਲਡ ਦੇ ੧੪ ਪਰਮਾਨੰਦ, ਜੋ ਮੁਕਾਬਲਤੇ ਬੜੇ ਗੰਭੀਰ ਸਭਾ ਦੇ ਸਨ, ਵੀ ਦਸੰਬਰ, ਸੰਨ ੧੯੦੮, ਦੇ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਖਬਾਰੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ, “ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਹਰ ਇਕ ਥਾਂ ਮਨੁਖ ਦੀ । ਮੁਲਾਕਾਤ (interview) ਦਾ ਹਾਲ ਛਪਿਆ । ਜਰਨੈਲ ਸਵੇਮ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉੱਚੀ ਡਿਗਰੀ ਤਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ, “ਇਕ ਗੱਲ ਜਿਹੜੀ ਹਿੰਦੀਆਂ ਦੀ ਏਬ, ਜਾਂ ਹੈ । ਰੇਲਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਕਲਾਸ ਹੈ ...............ਪੱਛਮੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗੋਰੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ, ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਰਾਜਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਅਸਲ ਉੱਤੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਾ-ਮੁਨਾਸਬ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਗੋਰਿਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਰਚ ਮਿਚ ਜਾਣਾ ਹੈ ਜੋ ਓਹ ਜਲਦੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ (Attendants) ਨੂੰ ਉਹੋ ਤਨਖਾਹ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਜਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਦੱਮ ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਫਰਕ ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਡ ਜਾਣ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਿਦਿਆ ਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ੋਹਰਤ ਖੱਟ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਿਸਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵੀ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦਾ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਜਦ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਕੋਈ ਉਚੇਚਾ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ* ਅਮਰੀਕਾ ਗਏ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਹਿੰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ | ਜਦ ਪੜੇ ਲਿਖੇ ਹਿੰਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ । ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਬਣਨ, ਜਾਂ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਥੇ ਗਏ ਹਿੰਦੀ ਕਾਮਿਆਂ, ਜੋ ਬੰਨੇ ਕੋਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ, ਬਹੁਤ ਪਹਿਲੋਂ ਉਨਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਬਹੁਤਾ ਪੜੇ ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉੱਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਅਸਰ ਗਏ ਹਿੰਦੀ ਕਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ, “ਓਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਫਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਤਿੱਖਾ ਜਜ਼ਬਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਖੋਲਣ ਅਤੇ ਸੋਚ-ਢੰਗ ਨੂੰ ਖੁਲਿਆਂ ਅਤੇ ਵਸੀਹ ਕਰਨ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਆਪਣੇ ਹਮਵਤਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ, ਪਬਲਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਅਸਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਮਿਸਾਲ, ਏਕਤਾ ਦੀ ਬਰਕਤ, ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ, ਧਾਰਮਕ ਜਾਗਰਤਾ, ਦੇਸ਼ ਜਾਕੇ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਤੇ ਸਨਅਤ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਨੂੰ ਉਨਾਂ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖਿਆ। ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ, ਅਤੇ ਸਮੁਚੇ ਲਾਭ ਖਾਤਰ ਮਾਇਆ ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਹ ਅਸਰ ਸੀ ਜੋ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਦੇ ਗਹਿਰੇ ਗੱਫੇ ਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਦਾ ਤੱਤਪਰ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦਾ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਿਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਜੀਉਂਦਾ ਜਾਗਦਾ (living) ਜ਼ਾਤੀ ਤਜਰਬਾ ਹੋਇਆ । ਸਫਰ ਤੋਂ ਮਾਇਕ ਅਤੇ ਇਖਲਾਕੀ ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਾਇਦਾ ਪੁਜਦਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਤੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਠੋਕਰ ਤੋਂ ਹੈ । ਉਹ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਨਵਾਂ ਆਦਮੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਰਲੇਪ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ, ਅਤੇ ਆਮ ਹਿੰਦੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਦੀ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਇਖਲਾਕੀ ਗੁਰਬਤ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤਾਂ ਪੁਲਸ ਦਾ ਜਬਰ ਅਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦਾ ਖਰਵਾਪਨ ਸਾਧਾਰਨ ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ੇਮਾਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹੁਣ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦਾ ਤਜੱਰਬਾ ਸੀ। ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ, ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਰਿਸਾਲਦਾਰੀ ਉਸ ਲਈ ਦੁਨਿਆਵੀ ਮਾਰ ਬਾਵਜੂਦ, ਹਾਲਾਤ ਹਿੰਦ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵਖਰੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਰਕ ਦਾ ਸਿਰਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਤਾਕਤਾਂ ਹਨ । ਚੁਪ ਚਾਪ ਪਰ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ Modern Review, July, 1911, pp. 1-11. ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਇਕ ਵੱਡੀ ਜੁਗਗਰਦੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ I *Bh. Parmanand, p. 58.
- Modern Review, August, 1913, pp. ੨੧ 140-149.
ਦਿਆਲ ਕਰਦੇ ਹਨ* ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾ ਗਏ Digited by Panja Digital Library .pnji h.org
