________________
ਰਹੀ*। ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਵੀ ਨਾ ਆਪਣੀ ਇਤਨੀ ਆਕੇ ਮਹਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਯਾਰੁਵਾਂ ਹੱਲਾ ਇਨਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਲਈ ਗਿਣਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾ ਰਾਜ ਪਰਬੰਧ ਦਾ ਇਤਨਾ ਤਜੱਰਬਾ, ਹੀ ਕੀਤਾ*। ਇਨਾਂ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਨਤਾ ਕਿ ਓਹ ਸਿਵਾਏ ਥੋੜੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮੁਲਕ ਦਾ ਸਿਵਲ ਪਰਬੰਧ ਨਾਲ ਇਨਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਉ ਨਾਲ ਜੋ ਕਤਲਾਮ, ਤਬਾਹੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਬਸਰ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਪਰਬੰਧ ਪਿੰਡ ਬਰਬਾਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਉਨਾਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਦੇ ਪੈਂਚਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਬਸ਼ੱਰਤੇ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਲੀਆ ਲਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰੀ ਜਾਂਦਾ । ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪੈਂਚਾਂ ਦੀ ਉਥੋਂ ਦੇ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿ ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਨਰਮਾਈ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਅਮੁਮਨ ਲਹੂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਹੁੰਦੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਤਾਉ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੋ ਚੱਪੇ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਹਿੱਤ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਚੱਪੇ ਉੱਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਥੇਹ ਹਨ, ਓਹ ਵੀ ਇਸ ਬਰਬਾਦੀ ਦੀਆਂ ਪਰਬੰਧ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਵਿਚ ਬਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਦਖਲ ਮੂੰਹੋਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀ ਲੰਘਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਪਿਰਟ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਨੇ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਚਿਮੜੇ ਰਹਿਣਾ, ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਬਹਾਦਰੀ, ਦਿੱਤਾ, ਹੱਠ ਅਤੇ ਲੱਚਕ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਭਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਸਿਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਜਮਹੂਰੀ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਸੀ । ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਪੰਚਾਇਤੀ ਤਬਾਹੀ ਅਤੇ ਬਰਬਾਦੀ ਸਿਰਫ ਬਦੇਸ਼ੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਮਲਿਆਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ । ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਬਾਇਲੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਟੁੱਟਣ ਜਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ, ਰਾਜਸੀ ਤਾਕਤ ਮੱਲਣ ਵਾਸਤੇ ਵਿਚ ਜੋ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤੀ ਸਪਿਰਟ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ‘ਜਿਸ ਕੀ ਲਾਠੀ ਲਈ, ਉਹ ਇਤਨੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸੀ ਕਿ ਨਾ-ਮੁਆਫਕ ਹਾਲਾਤ ਉਸ ਕੀ ਭੌਸ` ਦੇ ਅਸੂਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ । ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਅਤੇ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁੜ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ । ਬਦਅਮਨੀ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਦੀਆਂ | ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਆਪਸ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਪੱਤਰੇ ਪੱਤਰੇ ਉੱਤੇ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਨੀ ਇਹ ਮੰਨਿਆਂ ਪਰਮੰਨਿਆਂ ਖਾਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਰਲੇ ਉੱਘੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਕੇਵਲ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੈ। ਸਾਂਝੇ ਖਤਰੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਲੜਦੇ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੁਟ ਪੈਂਦੇ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਇੱਕ ਮਿਥੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਤਨੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਮਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ । ਸਿਖ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਟਾਂਵੇਂ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਹੀ ਹਿੱਸੇ ਆਈ ਹੋਵੇਗੀ । ਰਾਜ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਬੇਗਿਣਤ ਕਿਲੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਇਕ ਹਮਲਾਆਵਰ ਦੇ ਅਜੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜੰਮਦੇ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੁਟੇਰੇ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉਦਾਲੇ ਪੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਪਿਛੋਂ ਲਟ ਲੈਂਦੇ । ਸੈ-ਰਖਿਆ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਕਿਲੇਆਉਂਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਹਮਲਾਆਵਰ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੰਧ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਅਤੇ ਖੁਹਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਛੋਟੇ ੨ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤੀ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵਾਰ ਬਹੁਤਾ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਹੀ ਝਲਣਾ ਮੁਨਾਰੇ ਬਨਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ। “ਕਿਸਾਨ ਹੱਲ ਵਾਹੁਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਪੈਂਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜਣ ਤਕ ਅਕਸਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੱਖਦਾ ਅਤੇ ਮਾਲੀਆ ਉਗਰਾਹੁਣ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਘਟ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰਜਮੈਂਟ ਲੈਕੇ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ । ਨਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਾਕੀ ਦੇ ਹਿੰਦ ਵਾਂਗ, ਮੈਗੱਸਥਨੀਜ਼ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹੱਲਿਆਂ ਅਤੇ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਦੇ ਬਿਆਨ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਲੜਾਈ ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ ਨਾ ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਇਕ ਲਗਾਤਾਰ ਲਾਮਬੰਦੀ ਦੇ ਤੁੱਲ ਸਨ, ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਓਹ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵਧ ਹੀ ਬੇਖੱਟਕਾ ਹੱਲ ਵਾਹੀ ਜਾ ਸਕਦੇ* । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਦ ਘਟ ਅਸਰ ਹੋਏ । ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਕੂ ਸ਼ਕਤੀ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਆਵਰ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਚਮਕਦੀ ਰਹੀ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਕੇਵਲ ਇਥੋਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਨਫਰਤ ਤੋਂ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਦੀ ਖਾਤਰ ਲੜਨ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ । ਇਨਾਂ ਇਲਾਵਾ ਓਹ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁਧ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹਾਲਾਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਦੀਆਂ ਬੱਧੀ ਜਾਨ ਮਾਲ ਹੈ ਜਿਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਪਵੇ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸੁਰੱਖਅੱਤ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਾਫਰਾਂ ਵਿਰੁਧ ਧਾਰਮਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਨਫਰਤ ਵੀ ਸੀ । ਫਿਰ ਕਰ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਵਿਚ ਜੁਆਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸਭਾਵਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੱਟ ਕਿਸਾਨ ਚੁਪ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬੈਠਦੇ । ਓਹ ਜਾਨ ਦੀ ਬਾਜੀ ਲਾ ਦੇਣ ਦੀ ਸਪਿਰਟ ਭਰ ਗਈ । ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੇ ਪਿਛਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਝੱਲੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਕੇ ਨਤੀਜੇ ਸੋਚੇ ਵੀਚਾਰੇ ਬਗੈਰ ‘ਹੋਉ, ਵੇਖੀ ਜਾਊ ਕਹਿਕੇ ਓਹ ਹਰ ਇਕ ਪਰਤ ਰਹੀ ਫੌਜ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਦਸਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਫੌਜ ਮਹਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ, ਨਾਦਰ "Qanungo, p. 31. ਸ਼ਾਹ ਦੀ, ਜਾਂ ਐਹਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ*। ਜੱਟਾਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਤੈਮੂਰ ਨੇ ੧੦੦੦੦ ਹਿੰਦੂ ਭਟਨੇਰ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਕ ਲੱਖ ਕੈਦੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ । Boden-Posell, p. 193. Ibid, pp. 426-6.
- Census Report, para 424.
Trevaskis, p. 185. 'Cumbridge History, i, p. 410; The
- Ibid, p. 191. Punjab and the War, M. 8. Leigh, p. 4. ੧੧
+Qanungo, p. 30. Digitized by Panjat Digital Library www.panja digilib.org
