________________
ਹੱਬਿਆਗਰਭ ਵਿੱਆਨ ਦਿਤਾ ਨਕਲਾਬੀ ਯੂਰਪੀਨ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਦੇ ਲਸ਼ਕਾਰੇ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨਸਾਨ ਸਨ । ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਗੈਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੀਆਂ ਡੀਗਾਂ ਨਾਲ ਇਤਨੀਆਂ ਚੁੰਧਿਆ ਗਈਆਂ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਉਪਰ ਦੱਸਿਆ ਵੀਚਾਰ ਹੋਰ ਕੋਰ ਵੜ ਗਿਆ; ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਮਝ ਸਕੇ । ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਤਿਲਕ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਗਰਮ ਖਿਆਲੀ “ਮਹਾਤਮਾ’ ਗਾਂਧੀ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਸਿਰ ਸਨ, ਨੇ ਵੀ ਅਗੱਸਤ ੧੯੧੪ ਵਿਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਦੇਣ ਵਿਚ ਰੁਝੇ ਰਹੇ । ਸ੍ਰੀ ਗੋਖਲੇ ਨੂੰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ*। ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਜਾਏ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਰਾਸਵਾਦੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਛਾਅ ਜਾਣ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਵੱਡਾ ਹਿੰਦ ਛੱਡ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਹੋਵੇਗਾ ? ਸ਼੍ਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਲਕਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਗੋਖਲੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਵੇ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾਂ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਨਾ ਤਾਂ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਣਗੇ, ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਦਨ ਪੁਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਦਿੱਤਾ। ਸ੍ਰੀ ਸਾਨਿਯਾਲ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਉਣ ਲਈ ਤਾਰ ਦੇਣਗੇ। ਇਹ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ਼ ਦੇ ਰਾਸਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦੁ ਨਾਲ ਵੀਚਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਸਾਲਾਂ “ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜਾਂ ਸ਼ੀ ਗੋਖਲੇ ਦੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਉਤੇ ਸਨ ਮਿਲਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਸਵਾਦੀ ਸ਼ਸਤੂ-ਦੰਗਾ ਕਰਨ ਲਈ ਧੱਬਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ; ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਉੱਦਮ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ। ਪਰ ਸ੍ਰੀ ਬੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਰਾਏ ਦਾ ਵਖੇਵਾਂ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਥੀਆਂ, ਜਿਨਾਂ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ, ਨੇ ਦੀ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨਾ ਚੰਦ ਉਤੇ ਬੁਕਣ ਬਰਾਬਰ ਵੀ, ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ, ਨਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਿਸਾਲਾਂ ਕੇਵਲ ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਹਨ ਕਿ ਹੱਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਵੇ ਲਈ ਹੱਥਿਆਰ ਅਕੱਠੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਰਾਜਸੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਾਗੇ ਹੋਏ ਤਬਕੇ ਵਿਚ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਫੌਜੀ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿੱਖਣ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਨਾ ਅੰਤਰਦਾ ਮਹੌਲ ਪਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੇਸ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਨੀਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਸੀ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਤੋਂ ਫਾਇਦਾ ਵਾਨ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਕਿਨਾਂ ਐਨਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ । ਅਰਥਾਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਵੇਖਦੇ ਸਨ। ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਦੇਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਉਹ ਵੀ ਗੁਪਤ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਦਿਆਂ ਲਾਰਿਆਂ ਉਤੇ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇਰਾਵਾਦ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਅਤੇ ਬੰਬ ਬਨਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਸਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕਾਰਆਮਦ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆਕੇ ਨਾ ਪਾ ਸਕੇ । ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉਲਟਾਉਣ ਲਈ ਕਾਰਗਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜਨਤਾ ਦੀ ਦੇਸ ਵਿਚਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਰੁਸ ਵਿਚ ਹੋਈ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਹੱਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਵੇ ਲਈ ਸ਼ਸਤੂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਜੁਗ ਗਰਦੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਕਮੀਊਨਿਸਟ ਤਰੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਲ, ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਹਕੂਮਤਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲ ਮੇਲ ਪੈਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ । ਕਰਨ ਵਲ, ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਾਰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁਧ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਚ ਗਦਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਜਨਤਕ ਇਨਕਲਾਬ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਇਸਤਰਾਂ ਦਾ ਹਸ਼ਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਜੋ ਹੋਇਆ। ਕਰਨ ਵਲ ਕਿਉਂ ਨਾ ਧਿਆਨ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਕਈ ਅਧੀਨ ਖੁਲੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਰਾਜਸੀ ਮੁਲਕ ਫੌਜੀ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਆਸਰੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ । ਬੰਨੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਹਿੰਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਕਾਂਗਰਸ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਰਾਜਸੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਤੋਂ ਦੇ ਖਾਸ ਨਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦਾ ਵਡਾ ਸਬੱਬ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਵੇ ਲਈ ਲੁਕਵੀਂ ਮਦਦ ਦੀ ਵੀ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਕਿ, ਜਿਨਾਂ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਾਗ ਲਗੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਸੀ, ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜੀਆਂ ਨਾਲ ਨੇੜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕਿਆ ਨਹੀਂ ਦੀ ਪਾਲਸੀ ਇਤਨੀ ਨਰਮ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ੀ ਜਾਹਰ ਸਨ । ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵੀ, ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਪਟਾ ਭਾਈ ਸੀਤਾ ਰਾਮੱਈਯਾ ਆਦਿ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਫੌਜੀ ਬਗਾਵਤ ਕਰਵਾਉਣ ਗਾਂਧੀ-ਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਵੀ ਇਸ ਵਲ ਤਰਸ ਦਾ ਵਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰੱਵਈਆ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਕੌਮੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਤਰਾਸਵਾਦੀ ਤਰੀਕਾਕਾਰ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਸ਼ਾਤਮਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹ ਹਿੱਕ ਠੋਰਵੀਂ ਸੀ। ਮੁਖਾਲਫਤ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੜੀ, ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਾਰ ਤਰਾਸਵਾਦੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਯਧ ਪਿਛੋਂ ਇਸ ਨੇ “ਮਹਾਤਮਾ’ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਛਾਅ ਜਾਣ ਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਏ ।੧੮੫੭ ਦੇ ਗਦਰ ਦੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ। ਅਸੱਛਲਤਾ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸਬੱਬ ਯੁਰਪੀਨ ਕੌਮਾਂ · | ਦੇਸ ਦੀ ਕੇਂਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਘੜਨੀ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਹੱਥ ਆਏ ਗਲਬਾ ਪਾਉ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰਖਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਸਰਟੀਫੀਕੇਟ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੈ ਹੋਇਆਂ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਲਕਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਸ ਵਿਚ ਅਗੇ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਤਾ । ਲਾਰਡ ਹੀ ਇਸ ਵੀਚਾਰ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਹਾਰਡਿੰਗ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਬਲਵੇ ਰਾਹੀਂ ਉਲਟਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਪਾਗਲਪਨ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਜਦ ਕੌਂਸਲ ਵਿਚ ਬਿਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਜਨੂਨ ਦੇ ਤੁਲ ਹੈ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁਧ ਤਰਾਸਵਾਦੀ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਨਾਂ (ਲਾਰਡ ਹਾਰਡਿੰਗ) ਨੇ ਮੈਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਤਰੀਕਾਕਾਰ ਦੀ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ
- Rowlatt Report, p. 14. ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਬੀਜ ਨਹੀਂ
ਬੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ, ਪੰਨੇ ੮੦ ਤੋਂ ੯o. ਬੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ, ਪੰਨੇ ੨੨, ੭੫ ਤੇ ੮੧. *Hardinge, p. 115. ૧૫૦ Digitised by Punjab Digital Library www. borg
