ਪੰਨਾ:ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ.pdf/158

ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਦੀ ਪਰੂਫ਼ਰੀਡਿੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ

________________

ਨੂੰ ੧੯ ਫਰਵਰੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਣ ਕਰਕੇ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਇਸ ਵਾਰ ਕੁਝ ਹੋਣ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ । ਉਨਾਂ ਪੇਸ਼ਬੰਦੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ, ਅਤੇ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਦ ਵਿਚਲੀ ਨੇ ਤਾੜ ਲਿਆ ਕਿ ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਕਿਹੋ ਜਹੀ ਹਾਲਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਲੈਨ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਉਤੇ ਫੇਲ ਹੋ ਗਈ । ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਉਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ | ਮੋਚੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਘਰ ਉਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਸਮਝੌਣ ਦੀ ਵਿਅੱਰਥ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹੁਣ ਕੁਝ ਪੁਲਸ ਨੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਸੀ । ਓਥੋਂ ਜੋ ਵਾਕਫੀਅਤ ਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਹੋਣ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਿਲੀ, ਉਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਘੱਟਾ ਦੋ ਘੰਟੇ ਇਹੋ ਪਹਿਲਾ ਅਰ ਅੰਤਲਾ ਮੌਕਾ ਹੈ । ਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਗੋਰੇ ਲਗ ਗਏ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਾਢੇ ਛੇ ਵਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਵਲ ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਛਾਉਣੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਤਲਾਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਥੇ ਬਲਵਾ ਇਸ ਵੇਲੇ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਅਰਥ ਹੋਵੇਗੀ । ਹੋਣ ਦੀ ਆਸ ਸੀ । ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਐਨ ਮੌਕਿਆ ਸਿਰ ਸਰਕਾਰ ਅਖੀਂ ਵੇਖਦਿਆਂ ਭਲਾ ਮਖੀ ਕਿਸਤਰਾਂ ਨਿਗਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਖੋ ਵਖ ਸੈਂਟਰਾਂ ਉਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਕਿਸਤਰਾਂ ਅਗ ਵਿਚ ਕਦਿਆ ਜਾਵੇ ? ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਜੱਥੇ ਅਕੱਠੇ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਫੌਜਾਂ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਜੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਮਾਤਰ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਖਬਰਾਂ ਮਿਲ ਚੁਕੀਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਘਾਤ ਹੋ ਜਾਣ ਪੁਰ ਭੀ ਵਾਸਤੇ ਉਨਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ਬੰਦੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ । ਮੀਆਂਮੀਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਲਵਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਰੋਕਿਆਂ ਨਹੀਂ ਰੁਕ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਤ ਵਜੇ ਹੀ ਪਲਟਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਲ-ਇਨ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਅਥਵਾ ਜੇ ਕਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੜੇ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਸਚ ਹਿਰਦਿਆਂ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੂਲਾ ਸਿੰਘ (ਜਿਸ ਦੀ ਮੀਆਂਮੀਰ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵਾਲੇ ਮਨੁਖ ਬਲਵੇ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੁੰਦੇ, ਦੇ ਜੱਥੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਡੀਊਟੀ ਸੀ) ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ, ਅਤੇ ਤਦ ਭੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਲਵੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਅਰਥ ਨਾ ਜਾਂਦੀ। ਗਦਰ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਅਗੋਂ ਕਰ ਦੇਣ, ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੀਆਂਮੀਰ ਉਸ ਦਿਨ ਲਾਚਾਰ ਹੋਕੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਹਥ ਵਾਪਸ ਛਾਉਣੀ ਲਾਗੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਮੁੜ ਜਾਣਾ ਪਿਆ । ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇਂ ਆਪਣੀ ਪਰੀ ਦੇ ਦੋ ਜੱਥੇ ਪੁਜ ਚੁਕੇ ਸਨ, ਪਰ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਚਲੇ ਗਏ*। ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਬਲਵੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗ ਚੁਕਾ ਹੈ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਫੌਜੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿੰਡ ਪੁੰਡ ਗਏ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਵਿਚ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨ ਦੇ ਯਤਨ, ਅਤੇ ਸੌ ਤੁਕ ਸੌ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚਾਨਮਾਰੀ ਦੇ ਕਰੀਬ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਗਿਣਤੀ ਕੌਮਾਂ ਮੀਆਂਮੀਰ ਅਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਓਥੇ ਗਦਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ, ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਇਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੱਠ ਦੇ ਕਰੀਬ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੇਲ ਸਨ; ਅਤੇ ਇਹ ਫੇਲ ਹੋ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੱਥਾ “ਸੰਤ’ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਆਇਆ । ਦੁਸਰੇ ਬੰਨਿਓਂ (ਫੌਜੀਆਂ ਵਿਚੋਂ) ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉਤੇ ਅਤੇ ਛਾਉਣੀ ਵਿਚ ਗੋਰਾ ਵੀ ਆ ਕੇ ਨਾ ਮਿਲਿਆ*। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਭਾਵ ਇਕ ਕਲਕੱਤੇ ਫੌਜਾਂ ਗਸ਼ਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ; ਪਰ ‘ਸੰਤ’ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਿੰਦੀ ਮਾਹਵਾਰੀ ਰਸਾਲੇ ਨੇ ਗੱਟ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਦਾ ਜੱਥਾ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਵਾਜੇ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਜਵਾਬ ਦੇਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਰ ਵਿਲੀਅਮ ਵਿੱਸਟ ਨੇ ਹਿੰਦ ਦੀ ਲੰਘ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਗੋਰਾ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਕਾਨੂੰਨ ਘੜਨੀ ਕਉਂਸਲ ਵਿਚ ਆਖਿਆ, “ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਦ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਾਰਟੀ ਸਮਝ ਕੇ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਇਕ ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਮਜ਼ਮੂਨ ਪੜਿਆ ਹੈ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਲਿਆ ਕੇ ਦੇਣੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਰਮਨ-ਹਿੰਦੀ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਮਖੌਲ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸਨ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਖਾਉਣਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਹੈ । ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੁੰਦਾ..........ਇਹ ਮਖੌਲ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਫੌਜ ਵਿਚੋਂ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਗੱਡੀ ਚੜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ....ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿਚ ੧੯੧੫ ਦੀਆਂ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ ਉਹ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਤੇ ਬਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਗੀਨ ਸਿਪਾਹੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮੀ ਆ ਮਿਲੇ ਸਨ । ਸਾਜ਼ਸ਼ ਕੇਸ, ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁਧ ਇਨਾਂ ਜਰਾਇਮ ਸਾਜ਼ਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਉਨਾਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਛਾਉਣੀ ਵਿਚ ਸੰਗੀਨਤਾ ਬਾਰੇ ਹਰ ਇਕ ਸਚਾਈ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਤਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ, ਸ਼ਹਾਦਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਦੀ ਫੌਜੀ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤਕ ਪੂਰੇ ਪਰ ਉਹ ਸਿਪਾਹੀ ਫੜ ਲਏ ਗਏ । ਉਡੀਕ ਉਡੀਕ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਜਾ ਸਕੇ ਜਾਂ ਪੇਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਿਛਲੇ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੀਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁਕੀ ਹੈ। ਮੀਆਂਮੀਰ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਬਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਚ ਗਏ । ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਉਤੇ ਗੋਰੇ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਪਹਿਰੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਮਾਨਸਕ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਕੇਸ ਸਨ ਅਤੇ ਮੀਆਂਮੀਰ ਵਾਂਗੂੰ ਏਥੇ ਵੀ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰ ਵਿਚ ਉਗਾਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ੧੯ ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦ ਰਾਹੀਂ ਇਤਲਾਹ ਮਿਲੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੇਸ਼ ਬੰਦੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਰਜਮੈਂਟ ਨੂੰ ਫਾਲ-ਇਨ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਪਰ ‘ਬਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਇਤਨੀ ਕਰੜੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਉਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਦਾਰੂ-ਸਿੱਕਾ ਵੰਡਿਆ ਰਹਿਣ ਪਰ ਭੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਆਕੇ ਦੇਸੀ ਪਲਟਨ ਦੇ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਨਾਂ (ਹਿੰਦੀ ਫੌਜੀਆਂ) ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਦ ਹੌਲਦਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ । ਹੌਲਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਕੁਝ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਆਉਣ, ਤਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਿਨ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਬਿਨਾਂ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਕੇ ਮਾਰ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜੇਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਜੋ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ

  • ਬੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਸ਼ ਪਰਿਡਾ, ਪੰਨੇ ੧੨੦-੧੨੧॥ ਸਤਿਯਾਨਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਪਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਮਝ Proceedings of tho Imperial Legislative
  • Bh. Parmanand, p. 83. Council, Vol. Lţii, p. 336.

Proceedings of the Imperial Council, Second Case, Judgement, pp. 56-58. ੧੨੨Vol. LVi, p. 1115. Digitised by Panjab Digital Library www.panjabdigitb.org