________________
“ਕਈ ਥਾਈਂ ਡਾਕੇ ਮਾਰੋ”। ਪਿੱਛਾ ਦੱਸੇ ਬਿਨਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕੱਵੀ ਦਾ “ਸਾਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਉਤੇ ਡਾਕਾ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਸਲ ਭਾਵ ਕੀ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਨਾਂ ਉਤੇ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਨਵਾਬ ਖਾਨ ਵਾਅਦਾ ਮੁਆਫ ਵੀ “ਯੂਰਪੀਨਾਂ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਲੁੱਟਕੇ ਆਪਣੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਗਵਾਹੀ ਵਿਚ ਇਹ ਨਖੇੜਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਤੌਸ਼ਾ ਮਾਰ’ ਲਿਆਓ'। ਉਤੇ ਜੋ ਮਤੇ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਉਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਹਵਾਲੇ ਦੇਕੇ ਜੱਜ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਇਸ ਦੀ ਰਈਸ ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਫਾਦਾਰ ਹਨ, ਨੂੰ ਲੁਟਿਆ ਜਾਏ। ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਨਾ ਮੁਮਕਨ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਫਾਦਾਰ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁਟਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤਾਂ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ fਪਿਛੋਂ ਬਣਿਆ। ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਇਹ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਇਨਾਂ ਹਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੱਜ ਵਾਅਦਾ ਮੁਆਫ ਸਮਝੇ ਸੋਚੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਗਵਾਹਾਂ ਨਵਾਬ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ, ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਝੋਲੀ ਚੁਕਾਂ ਉਤੇ ਸੱਟ ਸਰਕਾਰ ਉਤੇ ਸੱਟ ਸੀ। ਪਰ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਕਬਾਲ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਜੱਜਾਂ ਨੇ ਇਹ ਨਖੇੜਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਹੋਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਂ ਦੇਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾ ਕੇ, ਗਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਇਕ ਹੋਰ ਵਾਅਦਾ ਮੁਆਫ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ । ਗਵਾਹ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਿਆਨ ਹੈ ਕਿ ਓਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ | ਪਰ ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਕਿ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਨੂੰ ਕਦਣ ਆਏ ਸਨ, ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਏ *। ਸਾਧਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਉਤੇ ਵੀ ਡਾਕੇ ਮਾਰੇ। ਇਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਇਰ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਉਲਟ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਿ ਮਾਇਆ ਦੀ ਥੁੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਕਰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਮੁੜੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ, ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਆਂ ਪਾਸ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਸਰਕਾਰੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਛਡਣ ਵੇਲੇ ਚੁਕਾਂ ਤੇ ਰਈਸਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਸਾਧਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਉਤੇ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨਾ ਮੰਤਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਸਿਲਸਲੇ ਦਾ ਰੁਖ ਕਿਉਂ ਫੜਿਆ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਵਿਚ ਇਹ ਖਾਸ ਗੱਲ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਹੋਇਆ। ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਆਏ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਵਿਚ ਤਰਾਸਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਤਰੀਕਾਕਾਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਫੰਡਾਂ ਵਾਸਤੇ ਲਾਏ ਗਏ ਇਲਜ਼ਾਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਇਤਨੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਮਾਇਆ ਅਕੱਠੀ ਕਰਨ ਲਈ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਤਨੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਿ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਓਦੋਂ ਡਾਕੇ ਮਾਰੇ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਵਿਚ ਉਨਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਬੰਗਾਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ, ਜਦ ਹਿੰਦ ਕਾਇਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਇਹ ਵੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਵਿਚ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਬਾਰੇ ਵੀਚਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਵਾ', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਧ ਚੜਕੇ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਤ ਭੇਦ ਹੋ ਗਿਆ*। ਦਰੀ ਇਨ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਨ ਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਇਕੋ ਇਹੋ ਅੰਗ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ fਪਿਛੋਂ ੨੧ ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਨੀਯਤ ਉਨਾਂ ਵਿਚ ਮਤ ਭੇਦ ਹੋਇਆ; ਅਤੇ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੋਂ ਲੁਧਿਹਾਣੇ ਵਾਸਤੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ । ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸ਼ੀ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਚਘਾ’ ਇਸ ਦੇ ਇਤਨੇ ਡਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜੋ ਲੁਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ, ਉਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਉਲਟ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ • ਹਿੱਸਾ ਬੰਗਾਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ’ ਰਿਹਾ । ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬੰਗਾਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਉਤੇ ਗਦਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਸਿਰ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਮੜ੍ਹਨਾ ਹੱਕ ਬਜਾਨਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਸਨ । ਫਿਰ ਜੱਜ ‘ਗਦਰ ਦੀ ਗੂੰਜ” ਅਤੇ ਗਦਰ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਉਤੇ ਡਾਕੇ ਅਖਬਾਹ ਆਦਿ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚੋਂ ਕੇਵਲ ਮਾਰਨ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਬੰਗਾਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁਖਤਸਰ ਹਵਾਲੇ ਦੇ ਸਕੇ ਹਨ । ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਨਾਵਾਕਫ ਸਨ, ਅਤੇ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਆਮ । ਅਸਲ ਗਲ ਇਹ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਪੁਰਨਾ ਤੋਂ ਸਵਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਸ ਚੋਣ ਵਿਚ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਕਿ ਡਾਕਾ ਮਾਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸ ਆਸਾਮੀਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮਦਦਗਾਰ ਅਨਸਰਾਂ ਉਤੇ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਚੁਣਿਆਂ ਜਾਏ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਇਆ ਦੀ ਬੁੜ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਸਾਧਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਉਤੇ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤੀਬਰ ਇੱਛਿਆ ਅਧੀਨ ਜਿਸ ਆਸਾਮੀ ਦੀ ਦਾ ਨਹੀਂ । ਜੱਜਾਂ ਨੇ ਜੋ ਝਾਕੇ ਮਾਰਨ ਸੰਬੰਧੀ “ਗਦਰ ਦੀ ਗੂੰਜ” ਦੱਸ ਪਈ, ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਉਸੇ ਬੰਨੇ ਰੁਖ ਕਰ ਲਿਆ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਉਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ, ਸਵਾਏ ਇਕ ਦੇ (ਉਹ ਗਿਆ । ਵੀ ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚੋਂ ਅੱਧੀ ਲਾਈਨ ਦੇ ਕੇ, ਜਿਸ ਦਾ ਅੱਗਾ | ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਡਾਕਾ ੨੩ ਜਨਵਰੀ ੧੯੧੫ ਨੂੰ ਸਾਨੇਵਾਲ (ਜ਼ਿਲਾ ਲੁਧਿਹਾਣਾ) ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। *First Case, The Objects of going to ੨੧ ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਕਰੀਬ ਲਾਹੌਰ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਬੜੇ ਬਾਰੇ ਵੀਚਾਰ India, P. 4. First Case, The Dacoities, p. 1. ਹੋਈ, ਅਤੇ ਡਾਕਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਫੰਡ ਅਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ First Case, Evidence, Kartar Singh, V. •Firat Case, The Dacoities, p. 1. Sarabha, Recalled for Examination. First Case, Individual Case of Nidhan Singh, p. 1.
- First Case, The Dacoities, p. 2. ੧੦੪
Dited by Panja Digital Library www.pandi ng
