________________
ਬੰਗਾਲੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਦੇ ਸਿਰ ਹੈ, . ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਮਰਹੱਟਾ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸ਼੍ਰੀ ਵੈਸ਼ਨੋ ਗਨੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ ਦੇ ਸਿਰ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਦੂਸਰੇ ਦੌਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਦੇਰਅਸਲ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨੇ ਗਦਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਕਮਾਨ ਆਕੇ ਸੰਭਾਲ ਲਈ । | ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਾਰ ਯੁਧ ਲਗਣ ਸਮੇਂ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਅਥਵਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਨਸਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ’ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਯਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਮਕਸਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਕਰਨ, ਪਰ ਉਹ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹੀ ਸਨ ਜਦ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਬੰਗਾਲੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਗਲਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਨਾਂ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ*।“ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਰਾਜ ਪਲਟਾਉਆਂ ਦੇ ਜਦੋਂ ਜਥੇ ਦੇ ਜਥੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ, ਤਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਰਾਜ ਪਲਟਾਊ ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਠੀਕ ਸਮੇਂ ਤੇ ਮਿਲ ਜੁਲ ਨਹੀਂ ਸਕੇ । ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਆਏ ਗਦਰੀ . ਦਲਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੁਜਦਿਆਂ ਹੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਜ ਪਲਟਾਊ . ਦਲ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ*। ਇਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸ਼ੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ, ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਅਤੇ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੱਯਾ ਲੈ ਕੇ ਕਲਕੱਤੇ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੋਲੋਂ । ਹਥਿਆਰ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਆਏ; ਪਰ ਉਹ ਹਥਿਆਰ ਲੈਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲੋਂ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਨਾ । ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਸੀ. ਆਈ. ਡੀ. ਦਾ ਆਦਮੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ। ਪਰੰਤੂ ਸ਼੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ’ ਇਹ ਪਤਾ ਕੱਢ ਲਿਆਏ ਕਿ ਬੰਗਾਲ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਕਪੂਰਥਲਾ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਰਾਜ ਪਲਟਾਉਆਂ ਵਿਚ ਤਾਲ ਮੇਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਪਾਰਟ ਸ਼ੀ ਸਾਨਯਾਲ ਨੇ ਅਦਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਵਾਰਤਾ ਦੇ ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਸ੍ਰੀ ਸਾਨਯਾਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਕਈ ਪਹਿਲੂਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਵਿਯੁੱਕਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਹਣੀ ਨਿਰਪੱਖ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । | ਸ੍ਰੀ ਸਾਨਯਾਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿਚ, “ਪੰਜਾਬ ਦਲ ਦਾ ਇਕ ਮਨੁਖ ਉਥੋਂ ਦੇ ਬਲਵੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦੀ ਖਬਰ ਲੇਕੇ ਅਸਾਡੇ ਪਾਸ ਆਇਆ। ਜਦ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਬਲਵੇ ਵਾਸਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿਖ ਕਮਰਕਸੇ ਕਰੀ ਤਿਆਰ ਬੈਠੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਆਤਮਾ ਅਨੰਦ ਵਿਚ ਆਕੇ ਥਿਰਕਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦਲ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਆਦਮੀਂ ਕੋਲ ਅਖਵਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਦੀ ਅਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ । ਦਿਲੀ ਸਾਜ਼ਸ ਦੇ ਭਗੌੜੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਬਹਾਦਰ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਮਰੀਕਾ ਤਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣਿਆ ਸੀ । | ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਉਥੇ ਮੇਰਾ ਭੇਜਿਆ ਜਾਣਾ ਹੀ ਨਿਸਚੇ ਹੋਇਆ; ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹਾਲਤ ਆਪਣੀ ਅਖੀ ਵੇਖ ਆਵਾਂ, ਅਰ ਸਭ ਨੂੰ ਉਥੇ ਦਾ ਹਾਲ ਦੇਸਾਂ ਤਦ ਅਗੇ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੱਕੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਜਾਲੰਧਰ ਸ਼ੈਹਰ ਵਿਚ ਜਾਕੇ ਸਿਖ ਮੁਖੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਾਂਗਾ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਵੰਬਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਮੁਕਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ........ਲੁਧਹਾਣੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤ ਦਾ ਸਿਆਣੂ ਇਕ ਸਿੱਖ ਮੁੰਡਾ ਅਸਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਿੱਤੂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਾਈ। ਇਹੋ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਗੱਡੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਕੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜਾਲੰਧਰ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਹੋ ਪਏ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਥੋੜੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਨਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਇਸ ਵੇਲੇ ਲੁਧਿਹਾਣੇ ਵਿਚ ਦੋ ਤਿੰਨ ਸੌ ਮਨੁਖ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਅੱਡ ਅੱਡ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ ਅਗੇ ਪਿਛੇ ਭੇਜੇ ਜਾਣਗੇ । ਇਹ ਲੋਕ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿਚ ਦੀਵਾਨ ਲਾਉਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ .......... | ਇਸ ਤਰਾਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਜਾਲੰਧਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪੁਰ ਪਹੁੰਚ · ਗਏ । ਇਥੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਈ ਸਜਣ ਮਿਤੁ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਸ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੋ ਜੋ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਹਿਕੇ, ਅਸੀਂ ਰੇਲ ਦੀ ਪਟੜੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚ ਗਏ* । ਸਾਡੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਦਲ ਦੇ ਕਈ ਮੁਖੀ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਸਨ ....ਉਸ ਦਿਨ ਓਥੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਿੰਘ, ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਅਰ ਰਾਮ ਰੱਖਾ ਦੇ ਸਿਵਾਇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਦੋ ਆਦਮੀ ਹੋਰ ਸਨ......ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਰਾਜਪੂਤ ਸਨ, ਕਿੰਤੁ ਮਦਤ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।.. ਇਹ ਲੋਕ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ .. ਮਿਤੂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਕਰਾਈ ਕਿ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਤਾਂ ਇਕ ਖਾਸ ਕੰਮ ਪੈ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ, ਉਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਜੀ ਬਾਂਹ ਇਨ੍ਹਾਂ (ਮੈਨੂੰ) ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸਾਨੂੰ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ । ਤਦੋਂ ਮੈਂ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਇਥੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਇਥੋਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ .......ਮੈਂ ਕਿਹਾ-ਜੋ ਆਪਦੇ ਅਸਲੀ ਆਗੂ ਹਨ ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ਗਲ ਬਾਤ ਅਰ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ । ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ-ਸਚ ਪੁਛੋ ਤਾਂ ਅਸਾਡੇ ਵਿਚ ਅਸਲੀ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਖਾਸ ਘਾਟਾ ਹੈ ਅਰ ਇਸੇ ਵਾਸਤੇ ਸਾਨੂੰ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ ਹੈ। ਇਸ ਜਗਾਂ
- ਜਲੰਧਰ ਹੋਈ ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਦੀ ਪਹਿ ਮੁਕਦੱਮੇ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਤੋਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। First Case, Indivi. dual Cases of Katar Singh and Pirthi Singh.
- ਬੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ, ਪੰਨਾ ੧੦੧. ਬੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ, ਪੰਨੇ ੧੯-੨੦.
- ਬੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ, ਪੰਨਾ ੨੬॥
First Case, Individual Case of Kartar Singh, pp. 2.4. ਗਾਲਬਨ ਕਪੂਰਥਲਾ ਪਾਰਟੀ । o Digited by Panjaital Library .pnja
